Yıllar önce eski Türkçe bilen bir arkadaşımla
Cumhuriyet gazetesi arşivinde Yunus
Nadi’nin “Yeni Gün” koleksiyonlarını
inceliyorduk. 30 Ekim 1923 tarihli gazetenin sekiz
sütuna çektiği manşet şöyleydi:
“Kars’ın düşman işgalinden kurtuluşu
kutlandı.”
Peki ya “Cumhuriyet’in ilanı” haberi?
O da vardı. İki sütunluk küçük bir kutu içinde
iki kelime ile okurlara bildiriliyordu:
“Cumhuriyet ilan olundu!”
Kars’ın işgalden kurtulma kutlaması yanında
pek fazla önemli olmayan bir gelişme olarak yer
almıştı.
Cumhuriyet’in ilanını Mustafa Kemal Atatürk,
Nutuk’ta şöyle anlatıyor:
“Efendiler Meclis’çe Cumhuriyeti kabul kararı
29 Ekim 1923 gecesi saat: 20.30’da verildi. On beş
dakika sonra yani 20.45’te cumhurbaşkanı seçimi
yapıldı. Durum o gece bütün ülkeye bildirildi ve her
yerde gece yarışından sonra yüz bir kez top atışı
yapılarak halka duyuruldu.”
Cumhuriyet ilanı “biraz sıkıntılı” olmuştu.
Sonraki yıllarda fener alaylarıyla kutlanacak olan
Meclis kararı, ilk günlerde o coşkudan uzaktı.
Atatürk, Nutuk’ta bu durumu da anlatıyor:
“Efendiler Cumhuriyetin ilanı, iki üç gazete
ve İstanbul’da toplanan birtakım kişiler, genel
sevince katılmaktan çekinip kaygıya düştüler. O
günlerin gazetelerine bakmak yeterlidir.”
Muhalifler Cumhuriyet’in ilanını bir oldubitti şeklinde yorumluyorlardı. Oysa 23 Nisan
1920’den itibaren Türkiye fiilen cumhuriyet
olarak idare ediliyordu.
O günlerin birinci tanığı gazeteci-milletvekili
Falih Rıfkı Atay, “Çankaya” adlı kitabında
alabildiğine detaylı olarak anlatıyordu.
Mesela Kurtuluş Savaşı kahramanlarından
Kazım Karabekir, gece yarısı top atışlarıyla
uyanınca Trabzon Mevki Komutanı
Kazım Paşa’ya “Nedir bu top
atışları?” diye sorunca şu yanıtı
alıyor:
“Cumhuriyet ilanı
duyurmak için!”
“Neden bana sormadınız?”
“Sorsaydım top atmamamı
mı emredecektiniz?”
“Hayır ama bunu
konuşmamıştık!
Falih Rıfkı, cumhuriyet ilanı
üzerine İstanbul gazetelerinde kıyamet
koptu şeklinde not düşmüş. O havayı da 31
Ekim 1923 tarihinde kendisine gelen mektuptan
aktarıyor:
“Cumhuriyet’e diyecek yok. Fakat ilan tarzına
bayıldık! Oyun pek mahirane tertiplenmiş.
Devlet şeklinin belirlenmesinin bu şekilde
yapılıvermesi kolaylıkla hazmedilecek bir şey
değildir.”
Kurtuluş Savaşı’nı İstanbul’da işgal güçlerinin
himayesinde izleyenlerin Ankara’daki devrimleri
anlaması elbette kolay olmayacaktı.
Cumhuriyet’in ilanını dakikası dakikasına
olay mahallinde milletvekili olarak izleyen Falih
Rıfkı Atay gelişmelerin bir gece önce 28 Ekim’de
başladığını aktarıyor:
“Nihayet 1923 Ekim’inin son günleri gelip
çatar. 28’i 29’a bağlayan gece Mustafa Kemal’in
sofrasında bir toplantı olur. O gece yemekte
bulunanların çoğu asker milletvekilleridir.
Aralarında Hariciye Vekili İsmet Paşa da vardı.
Mustafa Kemal ve arkadaşları sabaha doğru
Ocak 1921 tarihli Anayasa’nın birinci maddesinin
sonuna şu fıkranın eklenmesine karar verdiler:
“Türkiye devletinin şekli hükûmet-i
cumhuriyedir.”
Atay, “Nihayet 29 Ekim
Pazartesi Halk Fırkası Grubu
İdare Heyeti Başkanı Ali
Fethi Okyar başkanlığında
toplandı.” diye anlatıyor: “Yeni
kabine kurulması hakkında
çetin tartışmalar oluyordu.
İdare heyeti bir liste hazırlamıştı.
İktisat vekilliğine aday gösterilen
Celal Bayar, ‘ben kendimi iktisat
vekilliğine layık görmüyorum.’ diyordu.
Öğlenden sonra tartışmalar çok sertleşti.
Sonunda Kemalettin Sami Paşa bir önerge verdi.
Bu önergeye göre Mustafa Kemal Paşa buhrana
çare bulması için davet edildi. O gün de dişi
ağrıyordu. Toplantı salonuna girince hemen
kürsüye çıktı:
-Bana bir saat müsaade ediniz. Bulacağım hal
tarzını arz ederim!”
Mustafa Kemal’in bulduğu hal çaresi bir
gece önce arkadaşlarıyla konuşup anlaşmaya
vardıkları Anayasa değişikliğiydi.
Meclis’te tartışmalar yapıldı, gün
uzadıkça uzuyordu. Sonunda saat 20.30’a
geldiğinde oylama yapıldı. Değişiklik kabul
edildi, Cumhuriyet yola çıktı. 20.45’te de
Mustafa Kemal Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk
Cumhurbaşkanı olarak seçildi.
Falih Rıfkı Atay’ın titiz gazeteciliği sayesinde
yeni devletin ilk gün detaylarını öğreniyoruz:
-Cumhuriyet pazartesi günü ilan edildi!